فتوایی که سیلی محکمی به گوش انگلیس زد
دولت‌مردان قاجار به دلیل بی‌تدبیری و بی‌کفایتی در اداره امور کشور خسارات سنگینی به ایران وارد نمودند. یکی از اقدامات، سفرهای مکرر شاهان قاجار به کشورهای اروپای بود. این مسافرت‌هادر زمانی صورت می‌گرفت که با هزینه‌های سنگینی همراه می‌شد و وضع اقتصادی و معیشتی ایران نابسامان بود و مردم در رنج و سختی، روزگاران خودشان را سپری می‌کردند. ناصرالدین‌شاه سه مرتبه به کشورهای اروپا سفر کرد و در هر سفری امتیازات زیادی به این کشورها ازجمله انگلیس عطا کرد.در سفر اول خود به اروپا در سال ۱۳۹۰ امتیازی به بارون ژولیس رویتر واگذار کرد. موضوع قرارداد ایجاد راه‌آهن از خلیج‌فارس تا دریای خزر بود، اما ایران در مقابل کلیه اراضی موردنیاز، مصالح موردنیازوانحصار بهره‌برداری از معادن زغال‌سنگ، آهن، مس، سرب، نفت و جنگل‌ها و آب‌های ایران و ده‌ها امتیازات دیگر را به رویتر واگذار کرد. علما و روحانیون ازجمله حاج ملاعلی کنی به‌شدت در مقابل این قرارداد ننگین ایستاده و مخالفت نموده وان قرارداد را لغو کردند. باز ناصرالدین‌شاه برای بار سوم عازم اروپا میشود ولی شاه تجربه گذشته را داشت که نمی‌توان به انگلیس اعتماد کرد و بی‌اعتنایی به این موضوع وعدم عبرت و بی‌توجهی به این مسئله باز برای تامین هزینه‌های سفر خود و خوشگذرانی ها…به انگلیسی‌هاامتیاز واگذار می‌کند، این بار به پیشنهاد و پادرمیانی امین السلطان،صدراعظم شاه، امتیاز انحصار خریدوفروش تنباکو به مدت ۵۰ سال به شخصی به نام تالبوت انگلیسی قرار می‌دهد؛ که متن امتیازنامه به‌قرار ذیل است.
مینوپل (امتیاز) خریدوفروش و ساختن در داخل و خارج کل توتون و تنباکوی که در ممالک محروسه به عمل‌آورده میشود تا انقضای مدت پنجاه سال از تاریخ امضای این انحصارنامه به ماژور تالبوت و به شرکا خودشان مشروط به شرایط ذیل مرحمت و واگذار فرمودیم.۱
مخالفت علما
این قراردادپنجاه‌ساله نه منافع دولت و نه منافع ملت و هیچ منافع دیگر کشور تأمین نمی‌کرد بلکه به استقلال کشور ایران لطمه بزرگی وارد نمودو عزت مردم ایران را زیر سؤال برد.مردم که به دنبال جواب این سؤال بودند که چرا باید خریدوفروش توتون و تنباکو یک کشور در دست فرد خارجی باشد و مردم بل اجبار باید محصولات خود را به یک شرکت خارجی (رژی) بفروشند؟پاسخی دریافت نمی‌کردند. مردمی که سلطه بیگانگان را به هیچ‌وجه پذیرا نبودند درخواست‌های خود را درتلگراف به شاه به‌صورت واضع بیان کردند (که از واگذاشتن منافع مسلمین به بیگانگان که مخالف قران است خودداری نماید و اگر این تقاضا موردقبول نیایید، خود با اسلحه از حقوق حقهی خود دفاع خواهد کرد)۲
مردم که دیدند از طرف درباریان کاری صورت نگرفت به پیشوایی علما و مراجع در بسیار از شهرها ازجمله در شهرهای شیراز، اصفهان، تبریز و تهران دست به اعتراض زدند اما از جانب حکومت سرکوب می‌شد. شاه و درباریان تلاش می‌کردند که وانمود کنند که این قرارداد به نفع ایران و سبب گسترش تجارت میشود و شاه برای توجیه میرزای شیرازی مشیرالوزراه، میرزا محمود خان، کارپرداز دولت ایران در بغداد را به نزد میرزا شیرازی فرستاد و سه مطلب را بیان کرد:
۱-اوضاع زمانه تغییرپیداکرده، برای پیشگیری از تجاوزات روس باید با دول اروپا رابطه برقرار کنیم.
۲-نیازهای کشوری و لشکری، دولت ایران را بران داشت تا برای درآمد، آن قرارداد را منعقد نماید
۳- وقتی دولت لطفی، در حق کسی کرد و به امضای شاه رسید، درشان دولت ایران نیست که این عهده را به هم بزند.۳
میرزا در پاسخ به این اظهارات تلگرافی به شاه ارسال کرد و به‌صراحت اعلام کرد که مفاسد ادامه قرارداد رژی از فسخ ان بیشتر است «مفاسد این امور به‌مراتب اعظم از مفاسد صرف‌نظر از آن‌هاست» میرزای شیرازی معتقد بود که این قرارداد موجب میشود تا «کفره را بر وجوه معایش و تجارات آن‌ها مسلط گرداند…رعیت فی الحقیقه خزانه‌ی عامره دولت‌اند بالمره از وجوه تجارت و مکاسب خود، مسلوب الاختیار و مقهور کفار باشند»۴در آخر میرزای شیرازی متوجه شد که دیگر مذاکره فایده‌ای ندارد وآیت‌الله محمدحسن حسینی معروف به میرزای شیرازی که زعامت شیعه را بر عهده داشت فتوای تاریخی خود را ابلاغ کرد.
بسم الله الرحمن الرحیم
الیوم استعمال تنباکو و توتون بایِ نحو کان در حکم محاربه با امام زمان علیه‌السلام است.
فتوای تحریم استعمال توتون و تنباکوبه‌سرعت در شهر پخش شد و مردم به تأسی از حکم مرجع تقلیدشان دست از استعمال کشیدند و قلیان‌ها را شکسته و سوزاندند. در پی این حکم بساط کمپانی انگلیسی را از ایران برچیده شد و سلطه‌ی استعماری موقتاً از کشور قطع شد.
حرکت میرزای شیرازی دارای ابعاد مختلف است.
اولاً «مبارزه با دستگاه استبدادی سلطنت مطلقه‌ی ناصرالدین‌شاهی بود که در اوج خود هم بود؛ یعنی تا آن روز چهل‌وچند سال بود که آن پادشاه ظالم بر ایران حکومت مطلقه می‌کرد و حقیقتاً هیچ‌چیز هم جلودار او نبود… مثلاً یکی از اهداف ناصرالدین‌شاه – طبق اسنادی که امروز در اختیار هست – این بود که نفوذ علما را در جامعه کم کند» و همچنین«میرزای بزرگ (رضوان‌اللَّه‌علیه) قبلاً یکی، دو نامه به ناصرالدین‌شاه نوشت و او را از این کارها نهی کرد؛ اما او با تعبیرات توهین‌آمیز و سبکی به میرزا جواب داد: شما مشغول درس و کار خودتان باشید؛ به این کارها کاری نداشته باشید! می‌بینید که این عبارت هم عبارت آشنایی است و در طول این صدوچند سال، طرفداران قدرت مطلقه‌ی شخصی، بارها آن را به علما گفتند: بروید مشغول مدرسه و مسجد خودتان باشید؛ به سیاست چه‌کار دارید؟!» ولی فتوای تحریم میرزای شیرازی نشان داد نه‌تنها شاه نتوانسته نفوذ علما را کم کند بلکه با این فتوا و تبعیت مردم از مرجع تقلیدشان قدرت و عظمت شیعه را نشان داده و حتی باعث کاهش قدرت ناصرالدین‌شاه شد.
ثانیاً، «مبارزه‌ی با استعمار و نفوذ خارجی‌ها در این کشور بود در چند سال آخر عمر ناصرالدین‌شاه…کار دربار ناصرالدین‌شاه، امتیاز دادن به این دولت و آن دولت، این کمپانی و آن کمپانی و گرفتن پول و فروختن مملکت شده بود؛ مثل امتیاز رویتر و همین امتیاز تنباکو و غیره! با آن حرکت عظیم میرزا و آن فتوای کوبنده، جلوی این انحصارها و امتیازها و دخالت‌های خارجی هم گرفته شد»
ثالثاً، «مبارزه‌ی با غرب‌زدگانی بود که در همان ایام، تازه شروع به ایجاد جریان‌های فکری در داخل کشور کرده بودند و روی خودشان نام «روشنفکر» گذاشته بودند؛ از قبیل میرزا ملکم خانو امثال او»؛۶ روشنفکرانی که تنها راه سعادت ایران، تقلید و پیروی از فرهنگ غرب می‌دانستند. این‌هانه‌فقط با این حرکت خیانت بارناصرالدین‌شاه مبارزه نکردند، بلکه حتّی خود دلال انحصارات خارجی هم بودند میرزا ملکم خان اولین ایرانی است که به تأسیس لژ ماسونی پرداخت و پدر منورالفکری در ایران لقب گرفته و معتقد است تقلید از مملکت‌داری و نظم دولت‌های غربی بدون دعوت از بانک‌های خارجی و حضور کمپانی‌های غربی در ایران ممکن نیست. او معتقد است بدون کمپانی‌های معتبر، آبادی ایران هرگز میسر نخواهد شد…برای آبادی ایران باید کمپانی از خارج آورد…دولت ایران هرقدرمی‌تواند، به کمپانی خارجه امتیاز بدهد۷. میرزا ملکم مگر ندیده بود که همین انگلیسی‌ها از طریقایجاد کمپانی‌ها در هندوستان به‌تدریج بر تمام کشور هند مسلط شدند و استقلال و آزادی هندوستان را ازآن‌ها گرفته و به یک کشور مستعمره برای انگلیس مبدل کردند و منابع را به تاراج بردند و به یک کشور ضعیف و حقیر مبدل کردند.یکی دیگر از منورالفکران میرزا سپه‌سالار صدراعظم شاه که از شاگردان میرزا ملکم خوان بود تحت تأثیر افکار او قرار گرفت که بعدها با مشورت‌ها ملکم قرارداد ننگین رویتر را منعقد کرد و امتیازات زیادی که می‌توان گفت به تمام منابع ایران از معادن گرفته تا نفت و منابع دریای ایران در به‌واسطه این فرد در اختیار انگلیس قرار گرفت، اگر مخالفت علما و روحانیون و همراهی مردم نبود و اینقرارداد را لغو نکرده بودند ایران عملاًکم‌کم به یکی از کشورهای مستعمره انگلستان تبدیل میشود.
یکی دیگر از روشنفکران که شیفته غرب شده بود تقی زاده است که معتقد بود تنها راه پیشرفت ما این است که از فرق سر تا ناخن پا یکسره فرنگی بشویم. این روشنفکرانی که این‌چنین عقایدی داشتند در ارگان‌های مختلف مملکت نفوذ کرده و در خدمت انگلیس بودند و به‌واسطه آن‌هابه‌راحتی به آنچه می‌خواستندمی‌رسیدند؛ اما روحانیت و در رأس آن میرزای بزرگ، این‌گونه قاطع و کوبنده با همه‌ی اینها مبارزه کرد؛ این پرچم پُرافتخاری است که میرزای شیرازی آن را بلند کرد و بعد از او این پرچم نخوابیدبا فتوایی میرزای شیرازی سیلی محکمی به انگلیس و روشنفکرانی که همه‌چیز را در غربی شدن می‌دیدند زد.
پیامدهای نهضت تنباکو
با انعقاد قرارداد تنباکو مثلقراردادهایسابق هیئتی از انگلیسی‌ها وارد ایران شدند که در شهرهای مختلف سکنا گزیدند.«چنان‌که گفته میشود، مجموعاً دو لک نفر زن و مرد که عبارت از دویست هزار باشد از مردم فرنگستان در عرض این هفده ماه در ایران نقل و تحویل دادند»۸.ورود این افراد در ایران به طبع فرهنگ خاص خودشان به همراه داشتند و بانفوذ و رخنه این افراد در شهرهای مختلف علاوه بر خریدوفروش توتون و تنباکوکه جنبه اقتصادی برایشان داشت آن‌ها به دنبال هدف بالاتری بودندکه قصد استحاله جامعه‌ی ایرانی داشتند و با تغیر جامعه اسلامی و مبدل کردن کشور ایران به یک کشوری وابسته وسکولار غیردینیکه از این طریق بتوانند به مقاصد خود راحت تر دسترسی پیدا کنندتا از منابع غنی و نیروی انسانی ارزان، همچنین بازار مصرف مناسب در جهت فروش کالاهای خود بیشترین استفاده را ببرند.
از طرف دیگر با ورود انگلیسی‌ها در ایران بازار فساد و شراب و شراب‌خواری گسترش میابد و بسیار از جوانان مسلمان را در طعمه خود قرار می‌دادند تا دین و دیانت را از آن‌ها بگیرند. نمونه آن
«جمعی از زنان بازیگر و جمعی دیگر از زنان بدکار،مخصوصاً برای ترویج کسب‌وکار خودشان به ایران آمده و به اطراف ممالک محروسه منتشر گشته و در هر بلدی خاصه تهران، چندین بازیگرخانه و فاحشه‌خانه معین داشته و همه‌روزه فوجیاز مسلمانان به دام خود کشیده، مالشان سهل است که عقل و دینشان ربوده رها می‌کردند…»۹ و تنها از طرق مختلف تلاش می‌کردند که جوانان مسلمان را به ابتذال کشیده و با سهولت بیشتری در جهت مقاصد خودشان گام بردارند. یکی دیگر از آثار این قرارداد که
خریدوفروش توتون وتنباکو در انحصار یک شرکت بود کشاورزان مجبور بودند محصولات خود را با نرخ تعیینی از طرف شرکت تحویل دهندکه معمولاً شرکت رژی محصولات را با نرخ بسیار پایین از کشاورزان خریداری می‌کرد که ازلحاظ اقتصادی و معیشتی به‌صرفه نبوده و فشار سختی بر روی مردم وارد میشود و مردم دچار فقر می‌شدند؛وده‌ها پیامدهای ناگوار دیگر که این قرارداد ننگین به همرا داشت.
اما از جانب دیگر با فتوا تحریم یک‌خطی‌آیت‌الله میرزای شیرازی آن‌چنان مؤثر واقع شد که شاه را مجبور کند تادستور به فسخ قرارداد رژ یدهد وانگلیس‌هابساط کمپانی خود را از ایران برچیند، این نشان‌دهنده قدرت مرجعیت شیعه و تبعیت شیعیاناز مرجع تقلیدشان است که این‌گونه مردم را متحد و منسجم علیه استکبار بسیج می‌کند تا بنا بر قاعده نفی سبیل، طبق آیه‌ی «و لن یجعل الله للکافرین علی المومنین سبیلا» که خداوند متعال از مسلمانان می‌خواهد که سلطه‌ی بیگانگان را نپذیرد و زیر بار آن‌ها نرود جامه عمل بپوشانند. با این فتوا و حرکت مردم دشمنان به عظمت و اقتدار شیعه پی بردند و همواره به دنبال دسیسه و اختلاف‌افکنی… هستند تا این اقتدار را کاهش دهند اما موافق نیستند.
پی‌نوشت‌ها
۱-شیخ حسن اصفهانی کربلایی، به کوشش رسول جعفریان، تاریخ دخانیه، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،تهران:۱۳۸۲، ص ۸۶
۲-حسینیان، روح‌الله، چهارده قرن تلاش شیعه برای توسعه و ماندن، مرکز انقلاب اسلامی، تهران:۱۳۸۷، ص ۲۳۹
۳-همان،ص ۲۵۳
۴-شیخ حسن اصفهانی کربلایی، به کوشش رسول جعفریان، تاریخ دخانیه، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،تهران:۱۳۸۲،ص ۱۰۲ و ۱۰۳
۵-همان، ص ۱۳۹
۶-بیانات حضرت آیت‌اللهخامنه‌ای در دیدار جمعی از روحانیون ۱۳۷۰/۱۲/۱۴
۷-پارسانیا، حمید، حدیث پیمانه، قم:دفتر نشر معارف، ۱۳۸۹، ص ۱۸۹ و ۱۹۰
۸-شیخ حسن اصفهانی کربلایی، به کوشش رسول جعفریان، تاریخ دخانیه، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،تهران:۱۳۸۲،ص ۸۲
۹-همان،ص ۸۴
۱۰-سوره نساء،آیه ۱۴۱
